بنا به تعریف کنفرانس توسعه تجارت سازمان ملل (آنکتاد) حمل‌ونقل چندوجهی عبارت است از: حمل‌ونقل کالا با استفاده از حداقل دو شیوه مختلف حمل‌ونقل از یک مبدأ تا یک مقصد و از طریق یک یا چند مسیر بینابینی تحت شرایط یک بارنامه که مسئولیت کل جریان تحت اختیار یک نفر یا یک شرکت حمل‌ونقل می‌باشد. (UNCTAD, 1995)
در واقع می‌توان گفت، خصوصیت این مفهوم جدید نمی‌باشد و حتی می‌توان گفت در گذشته‌ها نیز از این اصطلاح استفاده شده است. شکل اولیه ترکیب حالت‌های مختلف حمل‌ونقل به دوران رم باستان باز می‌گردد جایی که در آن اسب‌ها و حمل کننده‌های بار، شکلی اولیه از حالت‌های تغییر پذیر حمل‌ونقل محسوب می‌شدند. تلاش برای معرفی یک چهارچوب قانونی مناسب جهت عملیات حمل‌ونقل چندوجهی در سال 1910 با اصطلاح بین‌المللی حمل کننده‌های کالا [1] آغاز شد، در طول این مدت، حمل‌ونقل به‌عنوان یک صنعت که بر اساس عملیات تک وجهی و قراردادی اداره می‌شد، در نظر گرفته شده است؛ اما معرفی این نوع سیستم تا به وجود آمدن مقیاسی بزرگ‌تر همچون کانتینرازسیون در سال 1970 پابرجا ماند که در آن موقع حمل‌ونقل چندوجهی جایگاه مهمی را در صنعت حمل‌ونقل به دست آورد. (Faust, 1985) . بر طبق آمار حمل‌ونقل جهانی تنها یک درصد کانتینرهای دنیا تا سال 1979 به روش حمل‌ونقل چندوجهی جا به‌جا می‌شوند.
با معرفی کانتینرزاسیون در سال 1960، جابه‌جایی فیزیکی کالاها تغییرات انقلابی نوآورانه‌ای را در تلاش، جهت به دست آوردن کارایی و اثربخشی در حمل‌ونقل انجام داد است. اگر چه، بر پایه ظهور محرک‌های همچون فنّاوری، اقتصاد، قوانین، جوامع و رقابت‌های تجاری، پیچیدگی عملیات حمل‌ونقل نیاز به مفاهیم بیشتری پیدا کرده است؛ و این به‌نوبه خود باعث به وجود آمدن واژگانی می‌شود که می‌تواند با یک بررسی کلیدی، شیوه‌های حمل‌ونقل را در خود جای دهد و همچنین می‌تواند در سطح بین‌الملل، مورد قبول همگان قرار گیرد. (UNCTAD, 1993). به‌عنوان جزئی از تجارت بین‌المللی، حمل‌ونقل چندوجهی باعث به وجود آمدن ارزش افزوده قابل توجهی نسبت به سایر روش‌های حمل‌ونقل برای کشتیرانی‌ها می‌شود. بر طبق نظر محققان تعدادی از ویژگی‌های این سیستم عبارت‌اند از:
- کاهش زمان، خطر پذیری و یا مفقود شدن و خرابی کالا در طول حمل‌ونقل برنامه ریزی شده توسط یک اپراتور حمل کالا
- استفاده از یک ارتباط شبکه‌ای در طول جریان حمل‌ونقل به‌وسیله یک اپراتور حمل‌ونقل چندوجهی
- افزایش فرصت‌های دسترسی به بازار از طریق افزایش سرعت در حمل‌ونقل
- کاهش اسناد چندگانه
- صرفه جویی در هزینه از طریق کاهش نرخ حمل‌ونقل
- پایین آوردن میزان سردرگمی و پیچیدگی حمل‌ونقل با ایجاد تنها یک اپراتور حمل‌ونقل چندوجهی در طول برنامه ریزی حمل کالا
- بهبود موقعیت رقابتی بندر در بازارهای بین‌المللی
- کاهش انرژی استفاده شده که خود باعث فواید محیطی و اجتماعی می‌شود.
با توجه به فواید ذاتی این سیستم، به‌وضوح می‌توان دانست که سیستم حمل‌ونقل چندوجهی این پتانسیل را دارا می‌باشد که بتواند فواید تجاری بسیاری را برای کشتیرانی‌ها و متصدیان حمل‌ونقل فراهم کند. این سیستم یکپارچه حمل‌ونقل باعث به وجود آمدن رقابت، انعطاف پذیری، کنترل هزینه و خدمات یک مرحله‌ای می‌شود. (Islam, Dinwoodie, & Roe, 2005) .با توجه به تعاریف و ویژگی‌های گفته شه ، مفهوم حمل‌ونقل را می‌توان این‌گونه بیان کرد: ترکیب شیوه‌های مختلف حمل‌ونقل، عملیات حمل‌ونقل بین‌المللی و تحت تنها یک اپراتور حمل‌ونقل. اما جهت درک بهتر وسعت حمل‌ونقل و بیان تعریف بهتری از آن می‌توان ساختار زیر را جهت درک هر چه‌بهتر حمل‌ونقل چندوجهی بیان ارائه داد. شکل (3-1) به‌صورت خلاصه به تفاوت حمل شیوه‌های سنتی با شیوه حمل و نقل چندوجهی می‌پردازد.
| قبل از حمل |
شکل 3‑1: بررسی شماتیک حمل و نقل سنتی و حمل و نقل چندوجهی (منبع: 1987،Hayuth )
1-1-1 بررسی تفاوت‌های اسمی و انواع حمل‌ونقل چندوجهی
در دنیای امروز حمل و نقل چندوجهی تحت نام‌های مختلفی شناخته می‌شود. بدیهی است که این تفاوت‌ها ناشی از مراحل تکوینی و تکاملی این سیستم در طول زمان‌های مختلف از زمان به وجود آمدن آن می‌باشد. اصطلاحات حمل‌ونقل همچون حمل‌ونقل یکسره[2]، پل‌های زمینی[3]، حمل‌ونقل ترکیبی[4]، حمل‌ونقل جند وجهی[5] (بین شیوه‌ای)[6]و به‌طور وسیعی در جریان حمل‌ونقل کالا مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ و در مواردی این اصطلاحات معنی و مفهوم شبیه به یکدیگر پیدا می‌کنند.
آنچه در ادبیات علمی و تجربی موجود دیده می‌شود مبین آن است که کشورهای آمریکای شمالی عمد تا از اصطلاح حمل و نقل بین – شیوه‌ای و در کشورهای اروپایی از اصطلاح حمل و نقل چندوجهی استفاده می‌کنند که در ادامه به‌صورت مختصر به بررسی انواع حمل‌ونقل چندوجهی پرداخته می‌شود.
1-1-1-1 حمل‌ونقل یکسره[7]
نوعی از شیوه‌های حمل‌ونقل و توزیع است که با توجه به جریان ترافیک یکسره حمل‌ونقل از نقطه مبدأ تا نقطه پایانی با کمترین وسیله حمل کننده و کمترین تأخیر صورت می‌گیرد. دیگر ویژگی این نوع سیستم استفاده از اسناد استاندارد حمل‌ونقل مانند سند حمل‌ونقل یکسره در طول حمل‌ونقل می‌باشد. امروزه این نوع سیستم حمل‌ونقل را این‌گونه نیز تعریف می‌کنند: در این نوع سیستم حمل‌ونقل، حمل کالا با بیش از یک شیوه حمل صورت می‌گیرد که در آن حمل کننده هر مرحله تنها مسئولیت عملیات خود می‌باشد و مسئولیت کالا در طول سفر بر عهده یک اپراتور نمی‌باشد. (Jones, 2001).
1-1-1-2 پل‌های زمینی[8]
در روش‌های حمل‌ونقل سنتی عموماً مسئولیت حمل کالا با تغییر شیوه‌های حمل‌ونقل تغییر می‌کنند که عمدتاً باعث طولانی‌تر شدن زمان سفر و افزایش هزینه‌های آن می‌گردد. ولی در سیستم‌های جدید ترکیبی که بین چند شیوه و پایانه انجام می‌گیرد، این مسئولیت به عهده یک شخص حقوقی یا حقیقی است. نوعی از این روش به نام پل‌های زمینی و یا کریدور های راه آهنی مشهور است. این روش حمل‌ونقل عموماً قاره‌ای و یا بین قاره‌ای و بعضاً تنها راه تجاری کشورهای بدون دریاست. این شیوه‌ها به علت کوتاه کردن مسیر سفر (به نسبت شیوه‌ای حمل‌ونقل تمام آبی) تقلیل زمان و هزینه سفر را به‌تنهایی و یا تواما به همراه دارند.کریدور های زمینی و یا پل‌های زمینی با توجه به وظیفه خود معمولاً از چندین کشور متعدد می‌گذرند. لذا به علت کثرت شیوه و پایانه‌های موجود در مسیر سفر دارای خصوصیات و نیازمندی‌های ویژه بوده و منجر به بروز مشکلاتی عملیاتی می‌شوند. این مشکلات در نقاط مختلف به‌خصوص در کشورهای در حال توسعه که در امور ترانزیت مبتدی هستند نوعی سر در گمی و گسستگی عملیاتی پدید می‌آورند و کیفیت، کمیت خدمات و در نهایت بقا دراز مدت آن‌ها تهدید خواهد شد. آنچه این شیوه حمل کالا را از روش‌های سنتی حمل‌ونقل جدا می‌سازد، این است که کلیه عملیات آن از مبدأ حرکت تا مقصد نهایی تحت یک بارنامه واحد انجام می‌شود. لذا پل‌های زمینی از شیوه‌های حمل‌ونقل ترکیبی قاره‌ای یا بین قاره‌ای می‌باشند و دارای انواع مختلف از جمله پل زمینی با دو شیوه حمل‌ونقل دریایی در ابتدا و انتهای عملیات و یک شیوه حمل‌ونقل زمینی و ترجیحاً ریلی در وسط می‌باشد. پل هوا-دریا، پل هوا – جاده – هوا و پل دریا – رودخانه از انواع متداول دیگر پل‌ها یا شیوه‌های ترکیبی حمل‌ونقل کالاست. (باورصاد ، 1378)
پل زمینی و کریدور ها از هر دو نوع جاده‌ای و یا راه آهنی نوعی از حمل‌ونقل بین‌المللی بوده که به‌صورت انفرادی و یا ترکیبی بخشی از تجارت بین‌المللی را انجام می‌دهند. در پاره‌ای از مواقع در میان مبدأ و مقصد این مسیرها، شیوه‌های حمل‌ونقل دریایی قرار می‌گیرد و سیستمی به نام پل‌های زمینی را به وجود می‌آورد. پل زمینی روشی از روش‌های حمل‌ونقل است که در آن کالاها تحت قواعد خاص به‌وسیله مجموعه‌ای به هم پیوسته از شیوه‌های حمل‌ونقل دریایی، بندری، زمینی و مرزی بین دو کشور مبدأ و مقصد حرکت و در همین اثنا از زیر بنای تسهیلاتی و تجهیزاتی و شبکه‌ای کشورها ترانزیت استفاده می‌نماید.
بر خلاف نام آن پل زمینی شیوه حمل و نقل صرفاً زمینی یا جاده‌ای نیست، بلکه اگر به‌صورت کامل و به معنای واقعی کلمه انجام شود از دو شیوه حمل و نقل دریایی در هر دو مسیر و چندین مرحله عملیات تخلیه و بارگیری در چندین بندر و مبدأ مرزی تشکیل می‌شود که شیوه حمل و نقل زمینی ( ترجیحاً راه آهن) در وسط قرار گرفته و سیستم خاصی را به وجود می‌آورد. آنچه این شیوه حمل و نقل را با روش‌های سنتی حمل و نقل متمایز می‌سازد این است که کلیه عملیات آن از مبدأ حرکت تا مقصد نهایی باید تحت یک بارنامه انجام می‌شود. لذا پل‌های زمینی نوعی از شیوه‌های حمل و نقل ترکیبی، قاره‌ای و بین قاره‌ای بوده و دارای انواع مختلف از جمله پل زمینی با دو شیوه حمل و نقل دریایی در ابتدا و انتها عملیات و یک شیوه حمل و نقل زمینی ترجیحاً راه آهن در وسط می‌باشد. پل زمینی کوتاه [9]با یک شیوه حمل‌ونقل دریایی در ابتدای عملیات و یک شیوه حمل و نقل زمینی در انتهاست ولی کالاها تا بندر دوم یا پایانه مرزی کشور ترانزیت منتقل می‌شود.. پل زمینی کوچک [10]مشابه عملیات پل زمینی کوتاه است ولی تا بندر دوم ادامه نمی‌یابد. شکل (3-2) مفهومی از نوع کاربرد سیستم پل زمینی را نشان می‌دهد.
شکل 3‑2: مفهوم عمومی یک پل زمینی (منبع:Bavarsad,1997)
هدف عمده از توسعه انواع پل‌های زمینی در هر دو بعد زمان و هزینه حمل‌ونقل است، ولی از عامل سومی به نام ضرورت محموله به‌وسیله نیز نام برده شده است. ضمن اینکه از ویژگی‌های دیگر این شیوه ترکیبی حمل بار با یک بارنامه و یکنواخت سازی مدارک حمل‌ونقل، توسعه کانتینر و سیستم‌های حمل‌ونقل زمینی، توسعه و بهبود روابط منطقه‌ای و بین‌المللی، تقلیل دله‌دزدی و سهولت جابجایی کالا در بنادر و مبادی مرزی بوده و همچنین برای کشور یا کشورهای ترانزیت اعتبار ملی و دیپلماتیک و انباشت سرمایه فراهم می‌سازد. در حالی که پل‌های زمینی در مقایسه با شیوه حمل‌ونقل تمام آبی، به علت کوتاه کردن مسیر سفر تقلیل هر کدام از دو عامل زمان و هزینه سفر را به‌تنهایی و یا تواما به همراه می‌آورند. (Bavarsad, 1997)
عوامل رشد این پل‌ها و کریدورهای حمل‌ونقلی را می‌توان توسعه پدیده کانتینری در اواسط دهه 1960، توسعه سیستم‌های حمل‌ونقل زمینی، توسعه و بهبود روابط بین‌المللی و همچنین پیشرفت شگرف سیستم‌های اطلاع رسانی و مبادله آمار را در سطوح مختلف بین‌المللی و ملی کشورهای مختلف دانست کریدورهای حمل‌ونقل تماماً زمینی و چه عملیات پل‌های زمینی سیستمی ترکیبی و با توجه به نفس قاره‌ای یا بین قاره‌ای بودن آن‌ها عموماً از چندین کشور می‌گذرند. لذا لزوماً در مبادی مرزی و یا بنادر کشورهای ترانزیت در معرض تأخیر و معطلی ناشی از نقل و انتقال محمولات در اثر پایان و شروع وظایف حمل کنندگان قدیم و جدید هستند؛ که در نتیجه کثرت فعالیت‌های آن‌ها در بنادر و مبادی مرزی ، ماهیت پدیده پل زمینی حمل‌ونقل به علت هزینه‌های عملیات اضافی بین راهی و طولانی مورد سؤال و به‌تدریج غیراقتصادی و غیرعملی می‌گردد؛ که این تأخیر و معطلی‌ها در کشورهای در حال توسعه و یا مبتدی این قبیل سیستم‌های مدرن معمولاً در اثر عادت به شیوه‌های قدیمی می‌باشد برای جلوگیری از چنین معطلی‌هایی عملیات پل‌های زمینی و کری دورها دارای دو قید اساسی است: استفاده از کانتینرهای سازمان بین‌المللی استاندارد و همچنین کاربرد یک بارنامه[11] حمل که اساس حمل‌ونقل یکسره را ایجاد می‌کنند. کاربرد کانتینر در این سیستم بدین دلیل است که وقتی محمولات در آن قرار گرفتند، در مبدأ و مقصد و نقاط تعویض احتمالی (مثل بندر) مشابه روش‌های سنتی از اتلاف وقت پرداختن به نقل و انتقال کالاهای ریز و درشت ممانعت شده نتیجتاً جابجایی یکجا و سریع را پدید و در زمان سفر و هزینه آن صرفه جویی می‌شود. لزوم اعمال رژیم حمل‌ونقل یک بارنامه‌ای فقط درگیر کردن یک حمل کننده در کل مسیر و طول سفر می‌باشد. لذا هم در زمان حمل و همچنین به علت پایین آوردن تعداد واسطه‌ها و دخالت‌ها در هزینه‌های حمل (در مقایسه با سیستم‌های سنتی) صرفه جویی به وجود می‌آید.
کالا و مسافر بین دونقطه مبدأ و مقصد مبتنی است و فقط از یک شیوه متشکل از یک نوع راه و وسیله نقلیه استفاده و در صورت نیاز به ادامه راه به شیوه‌ای دیگر، مسئولیت حمل مسافر یا کالا به عهده شخص حقیقی یا حقوقی دیگری واگذار می‌شود. در حقیقت در سیستم‌های سنتی مسئولیت حمل بار یا تعویض شیوه حمل و نتیجتاً بارنامه، از شرکتی به شرکت دیگر منتقل می‌شود. شرکت‌های صدور بارنامه برابر مفاد قرارداد مسئول تحویل گیری محمولات از شرکت قبلی و تحویل دهی آن به بعدی به‌صورت کامل و سالم هستند و لذا وقت و هزینه‌های زیادی مصرف می‌گردد. ولی در سیستم‌های پل زمینی یا کریدوری به علت لزوم اصل بارنامه واحد و وجود یک شرکت مسئول حمل در طول مسیر سفر کلیه شیوه‌ها وقت و هزینه زیادی صرفه جویی می‌شود. (باورصاد, 1378)
1-1-1-3 حمل‌ونقل ترکیبی[12]
اصطلاح حمل‌ونقل ترکیبی توسط قوانین بین‌المللی اتاق تجاری بدین گونه تعریف شده است: حمل کالا به‌وسیله حداقل دو شیوه حمل‌ونقل متفاوت، از مکانی در یک کشور که در آن کالا و یا مواد اولیه واقع شده است به کشورهای مورد نظر مختلف.
ترکیب شیوه‌های حمل‌ونقل مورد نظر کالاها را قادر می‌سازند که به‌وسیله دریا، آبراه‌های داخلی، هوایی، ریل یا جاده حمل‌ونقل شوند (UNCTAD, 1981). در سیستم حمل‌ونقل ترکیبی مشخصات ویژه‌ای وجود ندارد اما شیوه‌ی تک سندی در این سیستم باعث تسهیل حرکت کالا می‌شود؛ اما با توجه به تعاریف گفته شده، واژگان حمل‌ونقل ترکیبی و حمل‌ونقل چندوجهی به علت استفاده هر دو سیستم از شیوه‌های مختلف حمل‌ونقل با یکدیگر اشتباه گرفته می‌شوند.
در واقع حمل‌ونقل ترکیبی شکلی از حمل‌ونقل چندوجهی می‌باشد که در آن جابه‌جایی کالا در یک واحد بارگیری (کانتینر) یا وسیله حمل جاده‌ای، توسط چندین شیوه حمل‌ونقل بدون جابه‌جایی خود کالا در تغییر شیوه حمل‌ونقل صورت می‌گیرد. حمل‌ونقل ترکیبی همان حمل‌ونقل چندوجهی است جایی که بخش عمده سفر به‌وسیله ریل، آبراه‌ها، دریا انجام شود و حمل اولیه و پایانی کالا از کوتاه‌ترین راه جاده‌ای ممکن صورت می‌گیرد. با توجه به قوانین آی سی سی[13]1975 برای حمل‌ونقل ترکیبی، قوانین (ICC/UNCTAD,1992) جایگزین قوانین قبلی به‌عنوان حمل‌ونقل ترکیبی شده است. (ECMT, 2001)
[1] Affreightment
[2] Through Transport
[3] Land Bridges
[4] Combined Transport
[5] Multimodal Transport
[6] Intermodal Transport
[7] Through Transport
[8] Land Bridges
[9] Minibridge
[10] Microbridge
[11] Single bill of lading
[12] Combined Transport
[13] International Chamber of Commerce (ICC)